Polyvagaaltheorie (PVT)

« Naar Relaxicon begrippenlijst

Inleiding

De polyvagaaltheorie draait om de communicatie tussen hersenen en lichaam. Hij beschrijft hoe allerlei signalen en mechanismen ons gedrag sturen en zo ons gevoel van veiligheid bepalen. De theorie is niet heel erg complex, maar heeft wel op meerdere gebieden betrekking. Dit maakt de polyvagaaltheorie soms wat lastig te overzien, vooral als we het gaan hebben over de vertaalslag naar de betekenis voor het dagelijks leven of in de therapeutische setting.

In dit Relaxicon-onderwerp beschrijf ik de theorie in eenvoudige termen en begrijpelijk voor leken. In de tweedaagse training “De Polyvagaaltheorie en Trauma-responsen” die hieronder genoemd staat, ga ik met de deelnemers de diepte in. Daarbij hoort onder andere een syllabus van meer dan 50 pagina’s. Hierin worden meer technische- en Latijnse termen uitgelegd. Natuurlijk doen we in deze ervaringsgerichte training ook oefeningen.

Bij cliënten die bij ondergetekende sessies trauma-counseling volgen, vertel ik vaak over de polyvagaaltheorie. Om te verduidelijken hoe het zenuwstelsel werkte ten tijde van het gebeuren (dit was een vorm van zelfbescherming) én hoe dat in Somatic Experiencing® richting geeft aan het verloop van een sessie.

De wetenschap van het gevoel
van verbondenheid en veiligheid

Ongelofelijk, dat William James in 1914 al doorhad dat ons zenuwstelsel zo belangrijk is voor ons gevoel van veiligheid. En dat precies 80 jaar later Stephen Porges dat in zijn polyvagaaltheorie aantoonde…

De polyvagaaltheorie

Waar gaat de polyvagaaltheorie over?

Het autonome deel van ons zenuwstelsel – het deel dat onbewust allerlei lichaamsfuncties regelt – blijkt meer te zijn dan alleen dat. Het blijkt ook de belangrijkste structuren te bevatten die ons veiligheid of dreiging laat ervaren. De polyvagaaltheorie beschrijft de taal van ons autonome zenuwstelsel.

De polyvagaaltheorie gaat over hoe ons lichaam reageert op de verschillende uitdagingen in het leven. Deze reacties zijn gebaseerd op de evolutie van ons autonome zenuwstelsel. Tijdens onze evolutionaire geschiedenis als gewervelden is dat autonome zenuwstelsel veranderd. Bij deze veranderingen zijn nieuwe banen of circuits ontstaan. Deze circuits functioneren in een hiërarchie; de nieuwere circuits kunnen de oudere circuits afremmen. Deze oudere circuits zijn verdedigings-circuits. In psychotherapie beginnen we nu een beetje te begrijpen is dat heel veel ziekten en vooral chronische ziekten, problemen zijn van het autonome zenuwstelsel. Ook op de mentale gezondheid heeft het autonome zenuwstelsel grote invloed.

Een niet goed gereguleerd autonoom zenuwstelsel (= gedisreguleerd, oftewel uit balans) kan volgens de polyvagaaltheorie (PVT) een verklaring zijn voor o.a. een aantal buikklachten (waaronder obstipatie, prikkelbare darm syndroom, spastische darm), voor de meeste post-traumatische verschijnselen, prikkel-overgevoeligheid en verschillende verschijnselen bij autistische stoornissen.

Het mooie van Porges’ werk is dat hij niet alleen een theorie bedacht heeft, maar óók de praktische consequenties overziet. Hij stelt andere – meer lichaamsgerichte – behandelopties voor, waarmee inmiddels ook al goede resultaten worden behaald.

Hoe oud is de polyvagaaltheorie?

Porges’ belangstelling voor de werking van het autonome zenuwstelsel dateert uit 1969. Hij deed toen voor het eerst onderzoek naar hartritmevariabiliteit (= kleine variaties van het normale hartritme, die ‘meebewegen’ met het ritme van de adem).
Diep inzicht verwerven kost blijkbaar veel tijd. Dat zien we als we kijken naar de eerste publicaties over de polyvagaaltheorie (in 1994) en het feit dat we nu – anno 2020 – pas de eerste voorzichtige introductie in de reguliere gezondheidszorg zien…

Hoe theoretisch is de polyvagaaltheorie?

De polyvagaaltheorie is misschien nog niet zo heel oud; de werking van ons zenuwstelsel is zo oud als de mensheid bestaat. Het woord theorie heeft verschillende betekenissen. Het kan ‘bewering‘ betekenen, alsof het een mogelijkheid is dat ons zenuwstelsel zo werkt als beschreven, en dat er ook andere mogelijkheden zijn. Hier is theorie feitelijk synoniem aan ‘hypothese‘.

Theorie betekent echter ook ‘wetenschappelijk beginsel‘, dat misschien nog nadere uitwerking of verfijning kan gebruiken, maar in de basis niet meer ter discussie staat bij deskundigen.
Dit laatste geldt voor de polyvagaaltheorie.

Een ander voorbeeld van een theorie die nog altijd verfijnd wordt, maar die in de kern door alle wetenschappers aanvaard wordt en waarvoor al heel veel onweerlegbaar bewijs is vergaard, is de evolutietheorie. Ik vermoed dat de polyvagaaltheorie ook nog wel wat verfijning zal krijgen, maar de kern staat wat mij betreft als een huis.

Is de theorie onomstreden?

Beslist niet. Met name de laatste jaren verschijnen er geregeld artikelen waarin het ongelijk van Porges wordt beweerd. Daarbij worden vervolgens bronnen aangevoerd en argumenten die voor niet-wetenschappers moeilijk te bevatten en te beoordelen zijn. De rode draad van de commentaren gaat vooral over de interpretatie van Porges over de evolutie van het zenuwstelsel en zijn ideeën over de regulatie van het hartritme.

Het is goed is dat Porges van tijd tot tijd reageert op de kritieken. Zo gaat het wetenschappelijk debat voort en wordt onze kennis steeds dieper. Uiteraard volg ik dit met interesse.

Maakt dit nu de theorie onzinnig of een hype die wel weer voorbij zal gaan? Dat denk ik beslist niet. Los van of er bijstellingen moet plaatsvinden in de onderbouwing van de evolutionaire of biologische argumenten, kan iedere therapeut de theorie in werking zien tijdens het werken met cliënten. Sterker nog: de theorie heeft heel veel therapeuten al op veel momenten meer helderheid gegeven over wat er bij cliënten gebeurt tijdens een sessie, en zo geleid tot een betere behandeling.

Vandaar dat ik dus blij ben een tweedaagse ervaringsgerichte training te mogen geven over deze boeiende theorie én de toepassing in de praktijk.

We gaan nu weer verder met de inhoud van polyvagaaltheorie

Wat betekent polyvagaal?

Polyvagaal betekent “meer vagale banen” (poly = veel, vagaal = de nervus vagus betreffend [een belangrijke hersenzenuw, waarover later meer…]).
De indruk kan makkelijk ontstaan dat de polyvagaaltheorie alléén over de nervus vagus gaat, maar dat is niet zo. In de PVT zijn ook andere hersenstructuren van belang, waaronder een viertal andere hersenzenuwen.

De drie pijlers van de polyvagaaltheorie

De drie hoofdpijlers waar de polyvagaaltheorie op rust zijn:

1. Hiërarchie
   De evolutionair bepaalde hiërarchie in ons afweersysteem. Hieronder ga ik uitgebreid op deze pijler in.
2. Neuroceptie
   Ons onbewuste ‘veiligheid-scansysteem’. Heeft een eigen relaxicon-pagina.
3. Coregulatie
   De invloed die het zenuwstelsel van de ene mens op dat van de andere mens heeft. Heeft een eigen relaxicon-pagina.

Pijler 1: De evolutionair bepaalde hiërarchie in ons afweersysteem

De polyvagaaltheorie beschrijft dat het omgaan met stress en dreiging drie niveau’s kent. We spreken in wat deftiger taal dan over “drie hiërarchisch georganiseerde subsystemen van het autonome zenuwstelsel”. Achtereenvolgens zijn dit:

1. bij twijfel aan veiligheid (de neuroceptie geeft een alarm[pje]): het zoeken van contact en sociale verbinding. Als dat niet voldoende werkt, dan…
2. is er gevaar: er wordt overgeschakeld naar mobilisatie oftewel de actie-modus, middels de vecht- en vluchtrespons. Mocht dat ook niet helpen…
3. dan is er levensbedreiging: er ontstaat een respons van immobilisatie of bevriezing.

De wijze waarop deze drie mechanismen tot uitdrukking komen, verschilt van mens tot mens en van situatie tot situatie. Er zijn uiteraard wel gemeenschappelijke elementen, waarover later meer. En de volgorde ligt vast.

Vrije keus?

Belangrijk is te beseffen dat niemand bewust kan kiezen om in de vecht- of vluchtreactie te gaan, of te bevriezen. Veel slachtoffers van bijv. geweld of misbruik hebben schuldgevoelens over het feit dat ze zich niet (heviger) hebben verzet. De respons op werkelijk levensbedreigende gebeurtenissen is echter géén vrijwillige keus.
Ons lichaam maakt zelf die keus op basis van een onderliggend neuraal proces dat we neuroceptie noemen.

In de polyvagaaltheorie bestaat NIET zoiets als een slechte respons, er zijn alleen adaptieve (overlevings-)responsen.

Volgorde

De uiting van verdediging verschilt van mens tot mens. De volgorde van doorlopen van de drie mechanismen ligt vast en gaat van sociaal naar mobilisatie naar immobilisatie, zoals bij resp. 1, 2 en 3 hierboven is beschreven.

Eerdere ervaringen kunnen ervoor zorgen dat bij iemand het sociale deel minder ontwikkeld is en snel ‘uitgeput’ is, waardoor iemand al snel in de vecht-/vluchtrespons kan komen. Een situatie die zeer ernstig is kan ook maken dat het sociale verbindingsgedeelte wordt overgeslagen. Het heeft immers geen zin om hulp te zoeken en te proberen een dreiging te sussen (de taak van mechanisme 1) als de kamer waar je in bent in brand staat.

Evolutionair bepaald

Als we kijken naar de volgorde waarin de drie responsen optreden, dan zien we dat deze omgekeerd is in relatie tot hun evolutionaire ontwikkeling. Bij stress en dreiging wordt eerst het nieuwste systeem ingezet, en naarmate de dreiging ernstiger wordt, wordt de respons ouder.

In volgorde van evolutionair ontstaan: Het oudste systeem is dat van immobilisatie (= onbeweeglijk maken), dat dateert uit de tijd van de reptielen. Later, in de tijd dat er vissen ontstonden, kwam er een mobilisatie-systeem met een vecht- en vluchtrespons. Nog weer veel later ontstond het sociale systeem. Dit is het meest ontwikkeld bij zoogdieren. Bij dreiging doorlopen we deze stadia dus in omgekeerde volgorde: eerst sociaal contact maken, dan de vecht- of vluchtrespons en tenslotte de bevriezing.

Welbeschouwd kun je dus zeggen dat we onze hogere (= nieuwere) hersenstructuren gebruiken om onze oudere verdedigingssystemen te remmen wanneer er geen gevaar is. Een evolutionair bepaalde hiërarchie. We noemen dit heel deftig een fylogenetische ordening.

Centraal bij dit alles staat de evolutie van een aantal hersenzenuwen, waarbij de nervus vagus de belangrijkste rol speelt.

In de afbeelding hieronder zie je de nieuwste schematische weergave (medio 2023) van de verschillende staten van ons zenuwstelsel.

Pijlers 2 en 3

Deze pijlers komen uitgebreid aan de orde in de tweedaagse training “Polyvagaaltheorie en trauma-responsen”. Op deze website hebben zij beide een eigen pagina in het Relaxicon, zie Neuroceptie en Coregulatie.

Waarom is de polyvagaaltheorie belangrijk?

De polyvagaaltheorie geeft ons inzicht in onze responsen op stressvolle gebeurtenissen en de herkomst van deze responsen. Kennis van ons brein, de hersenzenuwen en met name de nervus vagus, alsmede kennis van hoe dieren in de natuur reageren op levensbedreiging, geven ons aanknopingspunten voor- en inzicht in:

• waarom het belangrijk is dat kinderen in een veilige omgeving kunnen opgroeien en hun zenuwstelsel zich op een goede manier kan ontwikkelen;
• de redenen dat mensen op ernstige gebeurtenissen reageren zoals zij reageren;
• waarom mensen na zo’n gebeurtenis klachten kunnen ontwikkelen;
• wat een verstandige manier is en wat niet, om om te gaan met mensen na een schokkende gebeurtenis;
• op welk niveau therapeutische maatregelen zouden moeten ingrijpen;
• welke behandelmethoden wel of niet effectief zijn bij bepaalde klachten;
• wat de rol van een goede therapeut – dus met een goed gereguleerd autonoom zenuwstelsel – kan zijn;
• mogelijkheden voor nieuwe behandelmethoden.

Gevolgen van de polyvagaaltheorie

Toen Porges in 1994 de polyvagaaltheorie publiceerde, vermoedde hij nog niet dat pioniers als Peter Levine (grondlegger van de lichaamsgerichte traumatherapie Somatic Experiencing®) en Bessel van der Kolk (hoogleraar psychiatrie, gespecialiseerd in post-traumatische stressstoornissen) hier heel veel belangstelling voor hadden.

Porges had de immobilisatie als verdedigingsstrategie bij dieren nog niet geduid als een mogelijk traumatische reactie bij mensen. Maar zijn theorie verklaarde eindelijk wat Levine, van der Kolk, Ogden en een aantal andere lichaamsgericht werkende pioniers al zo lang wisten: de weg naar trauma-heling gaat via het lichaam. Zo kan het gevoel van veiligheid getraind worden en terug komen.
We zijn en blijven mensen én zoogdieren, en voor onze overleving hebben we relaties en interactie met anderen nodig. Dit zijn voor veel mensen moeilijke gebieden in het leven, en hier liggen duidelijke links met thema’s als gehechtheid, intimiteit, liefde en vriendschap.

En er is meer…

Twee andere belangrijke nieuwe inzichten die de PVT toevoegt is dat…

1. het kalmerende zoogdierensysteem ook neuraal verbonden is met de spieren van het gezicht en het hoofd, en…
2. dat dit een belangrijk deel is voor het autonome zenuwstelsel om te kunnen reguleren met behulp van een ander AZS. Oftewel: hoe een rustig en stabiel iemand een hulpbron kan zijn voor iemand die ‘over z’n toeren is’. Coregulatie (= samen reguleren) is een belangrijke zoogdierenvaardigheid.

Zó kunnen we veiligheid en vertrouwen ook echt gaan voelen en relaties en verbinding aangaan.

Voor de duidelijkheid

Het is niet te zeggen dat gebeurtenis X klacht Y veroorzaakt. Zo rechtlijnig is het niet. Er zijn echter veel verbanden te leggen tussen een aantal lichamelijke klachten en een ontregeling van het autonome zenuwstelsel. Een steeds bekender voorbeeld hiervan zijn de zogenaamde Adverse Childhood Experiences (ACE), oftewel schokkende ervaringen in de kindertijd. Hier worden duidelijk verbanden aangetoond tussen schokkende gebeurtenissen in de kindertijd en gezondheidsproblemen in het latere leven.

Trauma-heling via het lichaam?

Ja. Lees meer in onderstaande artikelen.

Hoe zit dat dan met klachten die je kunt krijgen na schokkende gebeurtenissen?

Ik wil benadrukken dat de respons van ons autonome zenuwstelsel op schokkende gebeurtenissen een overlevingsrespons is, waarvan het maar goed is dat deze onbewust genomen werd. Iedere veroordeling daarvan getuigt eigenlijk van een onjuist inzicht in wat er op zenuwstelsel-niveau gebeurde.

Wij mensen zijn het verleerd om op een gezonde manier met schokkende gebeurtenissen om te gaan, zodat zij geen ernstig blijvend nadelig effect op ons hebben en op langere termijn klachten veroorzaken. Daarnaast is het zo dat wij tegenwoordig zoveel prikkels en schokkends meemaken dat het ook haast ondoenlijk is dat allemaal op een natuurlijke manier te verwerken.

Je zou kunnen zeggen dat onze verdedigingssystemen ontregeld kunnen raken en vast kunnen gaan zitten / niet terug komen in balans. Gerelateerd aan de drie evolutionaire- en polyvagale niveau’s betekent dit, kort samengevat, dat:

• een zenuwstelsel ‘vast kan raken’ in mobilisatie, in vechten of vluchten dus (het sympatische niveau van het autonome zenuwstelsel). Een ‘heetgebakerd’ persoon heeft bijv. de vechtmodus heel snel aangezet.
• of een zenuwstelsel kan vast raken in bevriezen (de dorsaal vagale banen van het autonome zenuwstelsel). Iemand die snel ‘blokkeert’ bij een stressvolle situatie zou een ‘systeem’ kunnen hebben dat vaak gereageerd heeft door te bevriezen en dat dat dus goed ‘geleerd’ heeft.
• een zenuwstelsel kan niet vast raken in het evolutionair nieuwste systeem: het veiligheids- of sociale systeem. Ieder mens schakelt over op een oudere overlevingsrespons als de situatie maar dreigend genoeg is. Maar oefening, een veilige opvoeding, mentale vaardigheden om met stress en ongemakken om te gaan – veerkracht dus – en een goed ondersteunend netwerk (denk aan coregulatie!) kunnen er wel voor zorgen dat het sociale systeem lang blijft functioneren én sneller herstelt na een schokkende gebeurtenis.

Filmpje?

In dit mooie filmpje met Nederlandse ondertiteling wordt de hele polyvagaaltheorie begrijpelijk uitgelegd.

Heb je na het lezen van deze informatie vragen, ben je benieuwd of trauma-heling en/of Somatic Experiencing® je kan helpen of wil je een kennismakingsgesprek plannen, neem dan contact op.

Wetenschappelijk bewijs

Als je Googelt op ‘polyvagaaltheorie bewijs’ dan vind je met gemak enkele duizenden artikelen, waarvan een groot aantal weer geciteerd wordt door andere wetenschappers.

Hieronder vind je een aantal goede artikelen, allemaal te downloaden als PDF.

• Orienting in a defensive world: Mammalian modifications of our evolutionary heritage. A Polyvagal Theory.
  Het artikel uit 1994 waarin Porges zijn theorie voor het eerst uitgebreid beschrijft.
• The polyvagal perspective. Gepubliceerd in 2007 in Biological Psychology.
  Abstract:
  The paper has two objectives: first, to provide an explicit statement of the theory; and second, to introduce the features of a polyvagal perspective. The polyvagal perspective emphasizes how an understanding of neurophysiological mechanisms and phylogenetic shifts in neural regulation leads to different questions, paradigms, explanations, and conclusions regarding autonomic function in biobehavioral processes than peripheral models. Foremost, the polyvagal perspective emphasizes the importance of phylogenetic changes in the neural structures regulating the autonomic nervous system and how these phylogenetic shifts provide insights into the adaptive function and the neural regulation of the two vagal systems.
• Polyvagal Theory: A biobehavioral journey to sociality. In 2021 gepubliceerd in Comprehensive Psychoendocrinology.
  Abstract:
  A polyvagal perspective clarifies the neurobiological and biobehavioral shifts that occurred during evolutionary transition from asocial reptiles to social mammals. This transition enabled mammals, unlike their reptilian ancestors, to derive a biological benefit from social interactions. This innovation enabled social behavior to function as a neuromodulator that could efficiently regulate and optimize autonomic function to support homeostatic processes. This journey is highlighted by the phylogenetic transition during which the autonomic nervous system was repurposed to suppress defensive strategies to support and express sociality. The product of this transition was an autonomic nervous system with capacities to self-calm, to spontaneous socially engage others, and to mitigate threat reactions in ourselves and others through social cues. Thus, social behavior became embedded with specific neurobiological processes that had capabilities to support homeostatic functions leading to optimized health, growth, and restoration. Polyvagal Theory emphasizes sociality as the core process in mitigating threat reactions and supporting mental and physical health.
  Op blz. 4 vind je een mooie heldere en gemarkeerde passage over de Vagale Paradox: “Polyvagal Theory: a testable solution of the vagal paradox”.
• Polyvagal Theory: A Science of Safety. Gepubliceerd in 2022 in Frontiers in Integrative Neuroscience. De kennis over onze gevoelens van veiligheid zijn van oudsher gebaseerd subjectieve gegevens. De PVT geeft een vernieuwend wetenschappelijk perspectief op deze gevoelens waarbij kennis van neuroanatomie en -fysiologie toegepast wordt.

Nog enkele artikelen die de moeite waard zijn omdat ze meer richting praktijk gaan. Ik licht ze verder niet toe:

• The Early Development of the Autonomic Nervous System Provides a Neural Platform for Social Behaviour: A Polyvagal Perspective (2011)
• Neuromodulation Using Computer-Altered Music to Treat a Ten-Year-Old Child Unresponsive to Standard Interventions for Functional Neurological Disorder (2022)
• An Evolutionary Medicine Perspective on Treatment of Pediatric Functional Abdominal Pain (2020)
• Childhood Maltreatment Influences Autonomic Regulation and Mental Health in College Students (2022)
• Increased Autonomic Reactivity and Mental Health Difficulties in COVID-19 Survivors: Implications for Medical Providers (2022)
• Adversity History Predicts Self-Reported Autonomic Reactivity and Mental Health in US Residents During the COVID-19 Pandemic (2020)

Zoals ik hierboven al schreef, zijn er ook wetenschappers die de polyvagaaltheorie betwisten. De bekendste daarvan is wel Paul Grossman, van wie je op deze pagina een aantal berichten kunt lezen. Vanuit het Polyvagal Institute is daar meerdere malen een passende respons op geschreven.

Bronnen

Zie bijgaande twee afbeeldingen. Ik put uit mijn boekenkast en voor dit artikel vooral van m’n “plankje polyvagaal”. T.z.t. volgt een uitgebreide lijst, voor nu kan ik je vooral aanraden de boeken van Uitgeverij Mens te bekijken en er een mooie keus uit te maken.

Dit artikel is ook te vinden via www.polyvagaaltheorie.nl.

Foto boven: Halacious on Unsplash

« Naar Relaxicon begrippenlijst